Kreuzigung (fol. 86r)
Stammheim Missale (Ms. 64) J. Paul Getty Museum in Los Angeles

Am Freitag der 3. Woche nach Pfingsten wird in der Kirche das Hochfest, das dem Heiligsten Herzen Jesu gewidmet ist, gefeiert. Der Kult des Herzens Jesu, so zu sagen, hat schon am Kreuz an seinem Todestag – Freitag begonnen, nicht erst mit den Erscheinungen an hl. Margareta Maria Alacoque (1647-1690). Die theologische Sicht des Herzens Jesu hängt mit der Entwicklung des Christusglaubens und der Christusmystik zusammen. In ihr gilt das Herz Jesu als personales Symbol des ganzen Menschen Jesus und besonders seiner erlösenden Liebe zu den Menschen. Schon früh ist die eigenständige Betrachtung der durchbohrten Seite, aber auch des durchbohrten Herzen Jesu zum Thema theologischen und mystischen Reflexionen geworden. Sie beginnen im Neuen Testament mit dem Evangelisten Johannes (vgl. Joh 19, 33-34) und mit dem in diesem Bild symbolisierten Aufrufs Jesu zur Liebe (vgl. Joh 7 und 19). In diese Reflexionen steigen dann die Kirchenväter und die Mystiker: Hermann Josef von Steinfeld (+1241), Luitgard von Tongern (+1246) u.a. Auch das Kloster Helfta wurde mit der Zeit zum Zentrum der Herz Jesu Verehrung durch Mechtild von Magdeburg (+1282), Mechtild von Hackeborn (+1299) und Gertrud von Helfta (+1302). Die monastische Frömmigkeitsübung hat ihr Nachwirken in der frühen Neuzeit erfahren, etwa bei Petrus Canisius (+1597), Franz von Sales (+1622) und seit dem 16. Jh. in weitverbreiteten Volksandacht zum Herzen Jesu. Die scholastische Theologie des Mittelalters, etwa bei Bonaventura (+1274), Albertus Magnus (+1280), Thomas von Aquin (+1274), Ubertino da Casale (+1329) u. a., hat vielfach schon den Boden für eine kirchliche Herz Jesu Verehrung bereitet. Ein erstes Dokument in dieser Hinsicht stellt die Konstitution Fidei catholicae des Konzils von Vienne von 1313 dar.
Das innere Geheimnis Gottes – sein Mysterium – ist die Liebe. Das wissen wir, weil er es uns offenbart hat: durch die Propheten, und schließlich durch seinen Sohn. Im Herzen des Sohnes Gottes wohnt die ganze Fülle der Liebe. In der ersten Lesung spricht Gott Vater selbst von seiner Zärtlichkeit zum Volk Israel (vgl. Hos 11, 1. 3-4. 8ac-9). Das Evangelium des Hochfestes (vgl. Joh 19, 31-37) erinnert an den Rüsttag, an dem die Gebeine des schon verstorbenen Jesus nicht zerschlugen wurden, sondern seine Seite mit der Lanze durch den Soldaten durchbohrt wurde. Der Evangelist schreibt und bezeugt, dass sogleich floss Blut und Wasser heraus (Joh 19, 34b). Der Antwortpsalm spielt daraufhin mit der Aussage: Ihr werdet Wasser freudig schöpfen aus den Quellen des Heiles (Jes 12, 3). Hl. Paulus wendet sich an die Gemeinde in Ephesus: Durch den Glauben wohne Christus in euren Herzen, in der Liebe verwurzelt und auf sie gegründet. So sollt ihr mit allen Heiligen dazu fähig sein, die Länge und Breite, die Höhe und Tiefe zu ermessen und die Liebe Christi zu erkennen, die alle Erkenntnis übersteigt (Eph 3, 17-19a).

In den meisten Missalien des Mittelalters ist vor dem Hochgebet (Canon Romanus) ein Kanonbild zu finden. Eine ganzseitige Darstellung der Kreuzigung Christi mit Maria und Johannes wird meistens durch weitere Symbole erweitert. Eine solche Darstellung ist im Stammheim-Missale, das in Hildesheim um 1170-1180 entstand, auf fol. 86r zu finden. Die Pergamenthandschrift (Ms. 64) befindet sich heute in The J. Paul Getty Museum in Los Angeles. Jesus am grünen Kreuz in Zentrum wird links von Longinus mit dem Speer und rechts von Stephaton mit dem Essigschwamm flankiert. Weiter außen stehen links die Mutter Jesu – Maria – und rechts der Lieblingsjünger – Johannes. Die Ecken des Bildes markieren oberen sol (Sonne) und luna (Mond) und unten dies (Tag) und nox (Nacht). Die Personifikationen von Leben und Tod sind an die Enden der waagerechten Balken des Kreuzes gesetzt, über dessen oberem Ende eine den Rahmen sprengende Engelbüste erscheint. Über die Arme Christi ist ein an Hosea angelehnter Text ausgebreitet, der sich auf die Auferstehung bezieht: O mors ero mors tua morsus tuus ero inferne (vgl. Hos 13, 14). Der Engel hält das Schriftband mit dem Text: Inveni in quo ei propitier (Lösegeld hab ich für ihn gefunden – vgl. Ijob 33, 24). Eine Frauengestalt links über dem Kopf Jesu (Ecclesia) erinnert an die Befreiung vom jüdischen Gesetz (Christus nos redemit de maledicto legis – vgl. Gal 3, 13) und rechts eine Frau (Synagoge) an die Vorschrift dieses Gesetzes, jeden Hingerichteten unmittelbar beizusetzen (Maledictus est qui pendet in ligno – vgl. Dtn 21, 23). Unterhalb des Kreuzes ist jugendlicher Jesus in rotem Gewand als Keltentreter zu sehen, mit dem der Prophet Jesaja mit Bart und ein junger Mann im Gespräch vertieft sind. Diese Szene ist als typologische Darstellung des Erlösungstodes Christi zu deuten. Jesaja hält in der Hand den Text: Quare rubrum est vestimentum (Wodurch ist das Kleid rot – vgl. Jes 63, 2a), Jesus hat an seinem Schriftband folgende Worte: Torcular calcavis (Ich allein trat die Kelter – vgl. Jes 63, 3a) und der junge Mann: Induit Deus fortitudine et praecinxit se (Der Herr hat sich bekleidet mit Macht und umgürtet – vgl. Ps 92, 1a).

Du bist der nie versiegende, erfrischende Quell,
der unvergängliches Leben spendet.
Du bist die überreiche Schatzkammer der Gottheit,
der brennende Herd der göttlichen Liebe.
Du bist meine Ruhestätte, meine sichere Zuflucht.
Liebenswürdiger Heiland, entzünde in meinem Herzen die glühende Liebe,
die in Deinem lodert!
Gieße in mein Herz die reichen Gnaden,
die Deinem Herzen entströmen!
Dein Wille sei der meine. Der meine folge stets dem Deinem!
Dein heiliger Wille soll in die Zukunft stets
die Richtschnur für mein Wollen und Handeln sein. Amen.
(Pius XI.)

W piątek trzeciego tygodnia po Zesłaniu Ducha Świętego, w Kościele jest obchodzona uroczystość poświęcona Najświętszemu Sercu Jezusa. Kult Serca Jezusa, by powiedzieć, rozpoczął się na Krzyżu w dniu Jego śmierci – w piątek, nie dopiero wraz z objawieniami św. Małgorzaty Marii Alacoque (1647-1690). Teologiczne spojrzenie na Serce Jezusa wiąże się z rozwojem wiary w Chrystusa i łączącej się z Nim mistyki. W niej jawi się Serce Jezusa jako osobowy symbol całego Człowieka Jezusa a szczególnie Jego zbawczej miłości do ludzi. Bardzo wcześnie samodzielne rozważanie przebitego boku, ale także przebitego Serca Jezusa, stało się tematem teologicznych i mistycznych refleksji. Rozpoczynają się one w Nowym Testamencie wraz z Janem Ewangelistą (por. J 19, 33-34) i zawartym w tym obrazie symbolicznym wezwaniem Jezusa do miłości (por. J 7 oraz 19). W te refleksje włączają się Ojcowie Kościoła oraz mistycy: Hermann Josef z Steinfeld (+1241), Luitgard z Tongern (+1246) i in. Także klasztor w Helfcie stał się z czasem centrum kultu Serca Jezusa poprzez Mechtildę z Magdeburga (+1282), Mechtildę z Hackeborn (+1299) oraz Gertrudę z Helfty (+1302). Monastyczna praktyka pobożności cieszła się swoją popularnością we wczesnych czasach nowożytnych, między innymi u Piotra Kanizjusza (+1597),  Franciszka Salezego (+1622), a od XVI wieku rozpowszechnionym nabożeństwem ludowym do Serca Jezusa. Teologia scholastyczna średniowiecza, między innymi u Bonawentury (+1274), Alberta Wielkiego (+1280), Tomasza z Akwinu (+1274), Ubertino da Casale (+1329) i wielu innych, przygotowała grud pod kościelny kult Srca Jezusa. Pierszy dokument pod tym względem stanowi konstytucja Fidei catholicae Soboru w Vienne z 1313 roku.
Wewnętrzna tajemnica Boga – Jego Mysterium – to miłość. Wiemy o tym, gdyż nam to objawił: najpierw przez proroków, a w końcu przez swojego Syna. W Sercu Syna Bożego zawiera się cała pełnia miłości. W pierwszym czytaniu Bóg Ojciec sam mówi o swojej czułości do ludu Izraela (por. Oz 11, 1. 3-4. 8ac-9). Ewangelia uroczystości (por. J 18, 31-37) przypomina dzień Przygotowania, w którym kości już zmarłego Jezusa nie były łamane, ale żołnierz włócznią przebił bok Jego. Ewangelista pisze i zaświadcza, że natychmiast wypłynęła krew i woda (J 19, 34b). Psalm responsoryjny odwołuje się do tego swoją wypowiedzią: Wy zaś z weselem czerpać będziecie wodę ze zdrojów zbawienia (Iz 12, 3). Św. Paweł zwrca się do gminy w Efezie: Niech Chrystus przez wiarę zamieszka w waszych sercach, abyście zakorzenieni i ugruntowani w miłości mogli wraz ze wszystkimi świętymi pojąć, czym jesz szerokość i długość, wysokość i głębokość. Obyście poznali miłość Chrystusa, która przewyższa wiedzę (Ef 3, 17-19a).

W wielu mszałach średniowiecznych przed Modlitwą eucharystyczną (Canon Romanus) znajduje się obraz do kanonu. Całostronicowe przedstawienie ukrzyżowania Chrystusa z Maryją i Janem bywa często porzerzane o kolejne symbole. Takie przedstawienie można znaleźć na fol. 86r w mszale z Stammheim, który powstał w Hildesheim ok. 1170-1180. Ten pergaminowy rękopis (Ms. 64) znajduje się obecnie w The J. Paul Getty Museum w Los Angeles. Jezusowi na zielonym krzyżu w centrum obrazu towarzyszą po lewo Longinus z włócznią, a po prawo Stefaton z gąbką nasączoną octem. Dalej na zewnątrz stoją po lewej stronie Matka Jezusa – Maryja, a po prawej umiłowany uczeń – Jan. Rogi obrazu zaznaczają u góry sol (słońce) i luna (księżyc), a u dołu dies (dzień) i nox (noc). Personifikacje życia i śmierci zostały umieszczone na końcach poprzecznych belek krzyża. Powyżej górnego jego końca wychodzi poza ramę obrazu popiersie anioła. Na ramionach Chrystusa rozpostarto tekst Ozeasza, odnoszący się do Zmartwychwstania: O mors ero mors tua morsus tuus ero inferne (por. Oz 13, 14). Anioł trzyma banderolę z tekstem: Inveni in quo ei propitier (Znalazłem okup za niego – por. Hi 33, 24). Postać kobieca po lewej stronie nad głową Jezusa (Ecclesia) przypomina uwolnienie od prawa żydowskiego (Christus nos redemit de maledicto legis – por. Ga 3, 13), a po prawej stronie kobieta (Synagoga) nakaz Prawa natychmiastowego pochowanie każdego skazańca (Maledictus est qui pendet in ligno –por. Pwt 21, 23). Pod krzyżem widzimy młodocianego Jezusa w czerwonym odzieniu, jako depczącego grona w kadzi, z którym rozmawia prorok Izajasz z brodą i młody mężczyzna. Scena ta tłumaczy się jako typologiczne przedstawienie zbawczej śmierci Chrystusa. Izajasz trzyma w ręce tekst: Quare rubrum est vestimentum (Dlaczego twoje odzienie jest czerwone – por. Iz 63, 2a), na banderoli Jezusa widnieją słowa: Torcular calcavis (Ja sam wytłaczałem je w kadzi – por. Iz 63, 3a), a młody człowiek ukazuje tekst: Induit Deus fortitudine et praecinxit se (Pan przyodział się potęgą i przepasał – por. Ps 92, 1a).

Ty jesteś źródłem niewysychającym i ożywiającym,
dającym życie nieśmiertelne.
Ty jesteś obfitym skarbcem Boskości,
płonącym ogniskiem Bożej miłości.
Ty jesteś moim odpocznieniem, moim pewnym schronieniem.
Ukochany Zbawicielu, zapal w moim sercu płonącą miłość,
która płonie w Twoim!
Wlej w moje serce wiele łask,
które wypływają z Twojego Serca!
Twoja wola niech będzie moją. Niech zawsze naśladuje Twoją!
Twoja święta wola niech pozostanie wytyczną na przyszłość
dla mojej woli i działania. Amen.
(Pius XI)