Bücher des Lebens (fol. 103v) Apokalypse (M. 484) Pierpont Morgan Library in New York

Am Gedenktag aller verstorbenen Gläubigen (In commemoratione omnium fidelium defunctorum) gibt es einen Brauch drei Heilige Messen zu feiern. Diese liturgische Feier selbst geht auf den hl. Abt Odilo von Cluny zurück, der für seine Klöster 998 sie eingeführt hat. Die biblischen und euchologischen Texte bieten eine Fülle an Gedanken, die um das Ende des menschlichen Lebens sowie um das Leben nach dem Tod kreisen.
In der ersten Messe wird ein Beispiel des Judas, des Makkabäers, eingeführt, der an die Auferstehung glaubte und Geld nach Jerusalem schickte, damit dort die Opfer dargebracht werden sollten für die Befreiung der Toten von den Sünden (vgl. 2 Makk 12, 43-45). Als Antwort hat die Gemeinde die Auszüge aus dem Ps 130 zu singen (vgl. Ps 130 (129), 1-2. 3-4. 5-6. 7-8). Das Evangelium, das vorgelesen wird, berichtet über die Erweckung des Lazarus. Bei dieser Gelegenheit sagt Jesus über sich, dass er die Auferstehung und das Leben ist (vgl. Joh 11, 17-27). Die zweite Lesung wurde dem ersten Brief an die Gemeinde in Thessalonich entnommen (vgl. 1 Tess 4, 13-18), in dem der hl. Paulus Trostworte schreibt: wenn Jesus gestorben und auferstanden ist, so wird Gott die Entschlafenen durch Jesus in die Gemeinschaft mit ihm führen (1 Tess 4, 14). Die Kirche betet zu Gott Vater, dass er unsere Hoffnung stärken möge, dass er auch unsere Brüder und Schwestern auferwecken wird zum ewigen Leben, wie er seinen Sohn als Ersten von den Toten auferweckt hat (Tagesgebet). Im Schlussgebet bitten wir, dass Gott unsere Brüder und Schwestern vom Tod zum Leben, aus dem Dunkel zum Licht, aus der Bedrängnis in sein Frieden führen möge.  

In der Bibel findet sich der Gedanke vom Buch des Lebens, in dem die Namen der Gerechten eingeschrieben wurden. Der Mensch bekennt vor dem allwissenden Gott: Deine Augen sahen, wie ich entstand, in deinem Buch war schon alles verzeichnet (Ps 139, 16). Ein anderer Autor – Prophet Maleachi – hat den Tag der göttlichen Gerechtigkeit beschrieben und folgende Worte überliefert: Darüber redeten die miteinander, die den Herrn fürchten. Der Herr horchte auf und hörte hin und man schrieb vor ihm ein Buch, das alle in Erinnerung hält, die den Herrn fürchten und seinen Namen achten (Mal 3, 16). Am Ende seines Briefes an die Gemeinde in Philippi gibt Paulus Ermahnungen an die Mitglieder der Gemeinde – einige nennt er mit Namen: Evodia und Syntyche – einmütig zu sein im Herrn. Sie haben mit mir für das Evangelium gekämpft, zusammen mit Klemens und meinen anderen Mitarbeitern. Ihre Namen stehen im „Buch des Lebens“ (Phil 4, 3). Der Autor der Apokalypse lässt die Worte Gottes in Bezug auf die gerechten Leute in Sardes erklingen: Wer siegt, wird ebenso mit weißen Gewändern bekleidet werden. Nie werde ich seinen Namen aus dem Buch des Lebens streichen, sondern ich werde mich vor meinem Vater und vor seinen Engeln zu ihm bekennen (Offb 3, 5). Schon am Ende der Offenbarung Johannes beschreibt kurz das Gericht über alle Toten: Ich sah die Toten vor dem Thron stehen, die Großen und die Kleinen. Und Bücher wurden aufgeschlagen; auch das „Buch des Lebens“ wurde aufgeschlagen. Die Toten wurden nach ihren Werken gerichtet, nach dem, was in den Büchern aufgeschrieben war (Offb 20, 12).  

Eine Miniatur (fol. 103v) aus der Apokalypse, die ca. 1475 (Gent) in Umkreis des Meisters von Maria von Burgund entstand, verbildlicht das Thema der Bücher des Lebens (vgl. Offb 20, 12). Der Kodex wird in der Pierpont Morgan Library in New York mit der Signatur M. 484 aufbewahrt.
Unsere Miniatur zeigt oben in der Mitte sitzenden Christus, mit dem Zepter und der rechten Hand auf dem Globus. Er stützt seine Füße auf einem goldenen Ball (Sonne). Ihn umgibt eine gelbe Mandorla. Er wird von zehn offenen und voll beschriebenen Büchern flankiert. Unten auf grünen Boden knien vier Männer, drei von ihnen mit gefalteten Händen zum Gebet oder Anbetung. Einer ist umgedreht. Alle schauen auf zum göttlichen Richter. Rechts sind Flammen und Rauch im Höllenmund zu sehen, in denen Gesichte der Verdammten erkennbar sind. Nach der Auferstehung wird jeder Mensch nach dem gerichtet, was in den Büchern des Lebens über ihn aufgezeichnet ist.

O Jesus, ich glaube an dich;
wie Marta glaube auch ich,
dass du der Messias, der Sohn Gottes, bist,
der einzige, der wahres Leben gibt.
O Jesus, ich glaube an dich
und an dein rettendes Wort:
„Ich bin die Auferstehung und das wahre Leben;
wer an mich glaubt, wird leben!“
(Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Gottes rettende Liebe. Das Johannes-Evangelium. Paderborn 2000, S. 117)

We wspomnienie Wszystkich wiernych zmarłych (In commemoratione omnium fidelium defunctorum) jest zwyczaj odprawiania trzech Mszy Świętych. To liturgiczne wspomnienie pochodzi od św. Odylona, opata Cluny, który w 998 roku wprowadził je dla  swoich klasztorów. Biblijne i euchologiczne teksty proponują wiele myśli, któreskupiają się na końcu życia ludzkiego, a także na życiu po śmierci.
W pierwszej Mszy pokazany zostaje przykład Judy Machabezusza, który wierzył w zmartwychwstanie i wysłał pieniądze do Jerozolimy, aby tam złożono ofiary za uwolnienie zmarłych od grzechów (por. 2 Mch 12, 43-45). Jako odpowiedź wspólnota śpiewa wyjątki z Ps 130 (por. Ps 130 (129), 1-2. 3-4. 5-6. 7-8). Ewangelia, która jest czytana, opowiada o wskrzeszeniu Łazarza. Przy tej okazji Jezus powiedział o sobie, że jest zmartwychwstaniem i życiem (por. J 11, 17-27). Drugie czytanie zostało wyjęte z Pierwszego listu do wspólnoty w Tessalonikach (por. 1 Tes 4, 13-18), w którym św. Paweł zapisał słowa pocieszenia: gdy Jezus umarł i zmartwychwstał, to wraz z Nim Bóg przywróci do życia także tych, którzy zasnęli zjednoczeni z Jezusem (1 Tes 4, 14). Kościół modli się do Boga Ojca, żeby umocnił naszą nadzieję, że obudzi do życia wiecznego także naszych braci i siostry, jak swojego Syna jako Pierwszego wskrzesił z martwych (oracja). W modlitwie po Komunii prosimy, aby Bóg naszych braci i siostry wyprowadził ze śmierci do życia, z ciemności do światła, z ucisku do swojego pokoju.

W Biblii znajduje się myśl o księdze życia, w której zapisane są imiona sprawiedliwych. Człowiek wyznaje przed wszechwiedzącym Bogiem: Oczy twoje widziały, gdy byłem jeszcze w zarodku; w Twej księdze były zapisane wszystkie dni przeznaczone dla mnie, gdy jeszcze żaden z nich nie istniał (Ps 139, 16). Inny autor – prorok Malachiasz – opisał dzień Bożej sprawiedliwości i przekazał następujące słowa: Tak mówili między sobą ci, którzy boją się Pana. Pan zaś słuchał tego uważnie. I w Jego obecności spisano księgę wspomnień o tych, którzy boją się Pana i czczą Jego imię (Ml 3, 16). Na końcu swojego Listu do wspólnoty w Filipii Paweł daje napomnienia członkom wspólnoty – niektórych wymienia po imieniu: Ewodię i Syntychę – aby były jednomyślne w Panu. Razem ze mną, z Klemensem i pozostałymi moimi współpracownikami, których imiona znajdują się w „księdze życia”, walczyły w obronie Ewangelii (Flp 4, 3). Autor Apokalipsy pozwala wybrzmieć słowom Boga w odniesieniu do ludzi sprawiedliwych z Sardów: Także zwycięzca będzie nosił białe szaty i nie wymażę jego imienia z księgi życia. Imię jego wyznam przed moim Ojcem i przed Jego aniołami (Ap 3, 5). Już na końcu Apokalipsy Jan krótko opisuje sąd nad wszystkimi zmarłymi: Ujrzałem zmarłych: wielkich i małych, którzy stali przed tronem. Otwarto księgi. Otwarto również inną księgę, która jest „księgą życia”. Zmarli zostali osądzeni zgodnie z tym, co zostało zapisane w tych księgach na podstawie ich czynów (Ap 20, 12). 

Miniatura (fol. 103v) z Apokalipsy, która powstała ok. 1475 (Gendawa) w otoczeniu mistrza Marii z Burgundii, ukazuje temat ksiąg życia (por. Ap 20, 12). Kodeks ten znajduje się w Pierpont Morgan Library w Nowym Jorku (sygn. M. 484).
Nasza miniatura ukazuje u góry w środku siedzącego Chrystusa z berłem i prawicą na globusie ziemi. Opiera On swoje stopy na złotej kuli (słońce). Okala Go zółta mandorla. Po obu stronach towarzyszy Mu dziesięć otwartych i zapisanych po brzegi ksiąg. U dołu na zielonym podłożu klęczy czterech mężczyzn, trzech z nich trzyma złożone dłonie do modlitwy lub adoracji. Jeden z nich jest odwrócony. Wszyscy spoglądają w górę do Boskiego Sędziego. Po prawej widzimy płomienie i dym w paszczy otchłani, w której można rozpoznać twarze przeklętych. Po zmartwychwstaniu każdy człowiek będzie sądzony według tego, co zostało zapisanne o nim w księgach życia.

O Jezu, wierzę w Ciebie,
jak Maria, wierzę ja także,
że jesteś Mesjaszem, Synem Bożym,
jedynym, który daje prawdziwe życie.
O Jezu, wierzę w Ciebie
i w Twoje ratujące słowo:
„Ja jestem zmartwychwstaniem i prawdziwym życiem,
kto we mnie wierzy, będzie żył!”
(Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Gottes rettende Liebe. Das Johannes-Evangelium. Paderborn 2000, s. 117)