Ikone Versammlung der drei Erzengel (A. d. 17. Jh.)

Nach Vaticanum II gibt es nur das gemeinsame Fest für die Erzengel Michael, Gabriel und Rafael. Vor der Liturgiereform für Hl. Gabriel wurde der 24. März reserviert und die Lesung (vgl. Dan 9, 21-26) sowie das Evangelium (vgl. Lk 1, 26-38) vorgesehen. Auch Hl. Rafael hat in der Liturgie seinen Tag gehabt (24. Oktober), an dem die Lesung (vgl. Tob 12, 7-15) und das Evangelium (vgl. Joh 5, 1-4) vorgelesen wurden. Des Hl. Michaels wurde damals am 29. September (wie heute) gedacht und vorgeschrieben war die Lesung (vgl. Offb 1, 1-5) sowie das Evangelium (vgl. Mt 18, 1-10).
Für das heutige Fest wurde zur Auswahl die Lesung aus dem Buch Daniel (vgl. Dan 7, 9-10. 13-14 – Vision des Menschensohnes) oder die Lesung aus der Offenbarung (vgl. Offb 12, 7-12a – Der Kampf des Michael und seiner Engel) angeboten. Als Evangelium ist die Perikope (vgl. Joh 1, 47-51) vorgeschrieben, die das Gespräch Jesu mit Natanaël zum Thema hat. Der Anschnitt im Johannesevangelium (vgl. Joh 1, 35-51) berichtet überhaupt von der Berufung der ersten Jünger Jesu: Andreas und Simon sowie Philippus und Natanaël. Jesus begrüßt Natanaël als wahren Israeliten. Dieses Wissen überrascht ihn, worauf Jesus ihm noch mehr von seinem Wissen zeigt (vgl. Joh 1, 47-48). Daraufhin bekennt Natanaël: Rabbi, du bist der Sohn Gottes, du bist der König von Israel! (Joh 1, 49). Die Jünger werden nach dem Sturm auf dem See sagen: Wahrhaftig, du bist Gottes Sohn (Mt 14, 33). Später beim Einzug in Jerusalem werden die Menschen rufen: Hosanna! Gesegnet sei er, der kommt im Namen des Herrn, der König Israels! (Joh 12, 13). Diese Aussage des neu berufenen Jünger erinnert an das Bekenntnis Simon Petrus im Gebiet von Cäsarea Philippi: Du bist der Messias, der Sohn des lebendigen Gottes! (Mt 16, 16) und an die Worte Martas aus dem Glauben heraus: Ja, Herr, ich glaube, dass du der Messias bist, der Sohn Gottes, der in die Welt kommen soll (Joh 11, 27).
Zum Schluss des kurzen Dialogs versprach Jesus dem Natanaël und den übrigen Berufenen, dass sie noch Größeres sehen werden, und sagte: Amen, amen, ich sage euch: Ihr werdet den Himmel geöffnet und die Engel Gottes auf- und niedersteigen sehen über dem Menschensohn (Joh 1, 51). Nach der Heilung des Blinden, fragte ihn Jesus: Glaubst du an den Menschensohn? Der Mann wusste nicht, wer das sei. Jesus weckte darauf in ihm den Glauben und der Geheilte sagte: Ich glaube, Herr (vgl. Joh 9, 35-38). Vor dem Hohen Rat, kurz vor seinem Tod, wird Jesus dem fragenden Hohepriester, ob er der Messias und der Sohn des Hochgelobten wäre, antworten: Ich bin es. Und ihr werdet den Menschensohn zur Rechten der Macht sitzen und mit den Wolken des Himmels kommen sehen (Mk 14, 62). Die Aussage Jesu und die Zeugnisse der Heiligen Schrift über die Existenz der Engel haben den Glauben der Christen beeinflusst. Die Engel sind eng mit Gott verbunden und stehen ihm in verschiedenen Diensten zur Verfügung und uns Menschen werden sie zur Seite gestellt. Es gibt eine hierarchische Ordnung der Engel und verschiedene Abteilungen und Gruppen – neun Chöre der Engel. Der Pseudo-Dionysius Areopagita (5./6. Jh.), ein frühchristlicher griechischer Schriftsteller, hat in seinem Werk De caelesti hierarchia (Über die himmlische Hierarchie) über das Reich der himmlischen Geister, ihre Natur, Eigenschaften und Gliederung in 3 Triaden zu je 3 Chören geschrieben. In der christlichen Kunst des Ostens und Westens sind viele Darstellungen der Engel zu finden, teils in Zusammenhang mit den biblischen Szenen, teils separat als Versammlung (Synaxis). 

Eine Ikone (A. 17. Jh.) stellt die Versammlung der drei Erzengel dar (Nationale Kunstgalerie in Sofia). Es haben sich drei Erzengel zusammengefunden, die an den Kreuzstäben (leicht angedeutet) erkennbar sind. Sie haben Flügel und sind prächtig gekleidet. Die Kleidung ist zum Teil Rot und zum Teil Blau – bei dem mittleren Erzengel ist sie nicht erkennbar. Sie haben lange Haare und jugendliche Gesichter. Ein Nimbus um den Kopf der jeweiligen Person deutet auf Erzengel an und dazu kommen die griechischen Beschriftungen über den Kopf (links – Michael; rechts – Gabriel). Der mittlere Erzengel dürfte der Rafael sein. Wenn der obere Teil des Bildes ganz in Gold badet, so ist unten die dunkle Erde zu sehen, auf der die himmlischen Bewohner mit Füßen stehen. Sie haben sogar Sandalen an. Das Zentrum der Ikone stellt das Medaillon dar, das von den Erzengeln gehalten wird. Auf dem runden blauen Feld – umgeben mit weißem Rand – ist Jesus Christus (so die Initialen IC XC) als Pantokrator zu sehen. Er segnet mit der Rechten (auf byzantinische Art die Finger haltend) und in der Linken hält er eine Schriftrolle. Um seinen Kopf ist erwartungsgemäß der Kreuznimbus zu sehen.

Wer wohnen darf im Schutz des Höchsten,
im Schatten des Allmächtigen ruht er (…)
»Ja, du, o Herr, bist meine Zuflucht!«
Zur Wohnung nahmst du dir den Höchsten:
dir wird kein Unheil widerfahren,
kein Leid wird deinem Zelte nahen.
Denn er hat seinen Engeln befohlen,
dich zu behüten auf all deinen Wegen.
Sie werden dich auf Händen tragen,
damit dein Fuß an keinem Stein sich stoße
(aus dem Ps 91 in: A. Grün. Mein Gebetbuch. Münsterschwarzach ²2011, S. 28-29).

Po Soborze Watykańskim II jest tylko jedno wspólne święto dla Archaniołów Michała, Gabriela i Rafała. Przed reformą liturgiczną dla św. Gabriela był zarezerwowany 24 marca i przewidziane czytanie (por. Dn 9, 21-26) oraz Ewangelia (por. Łk 1, 26-38). Także św. Rafał miał w liturgii swój dzień (24 października), w którym odczytawane było czytanie (por. Tb 12, 7-15) i Ewangelia (por. J 5, 1-4). Św. Michała wspominano 29 września (jak obecnie) i przewidziane było czytanie (por. Ap 1, 1-5) oraz Ewangelia (por. Mt 18, 1-10).
Na dzisiejsze święto zaproponowano do wyboru czytanie z Księgi Daniela (por. Dn 7, 9-10. 13-14 – Wizja Syna Człowieczego) lub czytanie z Apokalipsy (por. Ap 12, 7-12a – Walka Michała i jego aniołów). Jako Ewangelia przewidziana jest perykopa (por. J 1, 47-51), której tematem jest rozmowa Jezusa z Natanaelem. Fragment ten w Ewangelii Janowej (por. J 1, 35-51) w ogóle opowiada o powołaniu pierwszych uczniów przez Jezusa – Andrzeja i Szymona oraz Filipa i Natanaela. Jezus pozdrowił Natanaela jako prawdziwego Izraelitę. Ta wiedza zaskakuje go, na co Jezus ukazuje mu jeszcze więcej swojej wiedzy (por. J 1, 47-48). Natępnie Natanael wyznał: Rabbi, Ty jesteś Synem Bożym! Ty jesteś królem Izraela! (J 1, 49) Uczniowie po burzy na jeziorze powiedzą: Ty naprawdę jesteś Synem Bożym (Mt 14, 33). Później podczas wjazdu do Jerozoimy ludzie będą wołali: Hosanna! Chwała Temu, który przychodzi w imię Pana oraz Król Izraela! (J 12, 13) Ta wypowiedź nowo powołanego ucznia przypomina wyznanie Szymona Piotra w okolicach Cezarei Filipowej: Ty jesteś Chrystusem, Synem Boga żywego (Mt 16, 16) oraz słowa Marty, wypowiedziane z wiarą: Tak, Panie! Wierzę, że Ty jestś Chrystusem, Synem Bożym, który przyszedł na świat (J 11, 27).
Na końcu tego krótkiego dialogu Jezus obiecał Natanaelowi i pozostałym powołanym, że zobaczą jeszcze więcej, i powiedział: Uroczyście zapewniam was: Ujrzycie otwarte niebo, a także aniołów Bożych, którzy będą wstępowali i zstępowali na Syna Człowieczego (J 1, 51). Po uzdrowieniu niewidomego pytał go Jezus: Czy wierzysz w Syna Człowieczego? Człowiek ten nie wiedział, kim On jest. Jezus obudził w nim wiarę i uzdrowiony powiedział: Wierzę, Panie (por. J 9, 35-38). Przed Wysoką Radą, na krótko przed swoją śmiercią, Jezus pytającemu najwyższemu kapłanowi, czy On jest mesjaszem i Synem Błogosławionego, odpowie: Ja jestem. Ujrzycie Syna Człowieczego, siedzącego po prawej stronie Mocy i przychodzącego wśród obłoków niebieskich (Mk 14, 62). Wypowiedź Jezusa i świadectwa Pisma Świętego o istnieniu aniołów wpłynęły na wiarę chrześcijan. Aniołowie są blisko związani z Bogiem i są do Jego dyspozycji, aby wykonać różne zadania, a nam ludziom zostali postawieni u boku do pomocy. Istnieje hierarchiczny posządek aniołów i różne oddziały i grupy – dziewięć chórów anielskich. Pseudo-Dionizy Aeropagita (V/VI w.), grecki pisarz wczesnego chrześcijaństwa, pisał w swoim dziele De caelesti hierarchia (O hierarchii niebieskiej) o królestwie niebieskich duchów, ich naturze i właściwościach oraz o trzech triadach chórów. W sztuce chrześcijańskiej Wschodu i Zachodu można znaleźć wiele przedstawień aniołów, częściowo w związku ze senami biblijnymi i częściowo osobno jako zebranie (Synaxis).

Ikona z pocz. XVII wieku przedstawia Zebranie trzech Archaniołów (Narodowa Galeria Sztuki w Sofii). Zebrali się trzej Archaniołowie, których można rozpoznać po laskach zakończonych krzyżem (lekko zaznaczonych). Mają oni skrzydła i są ubrani w bogate stroje. Ubrania są po części czerwonego koloru, a po części niebieskiego – u środkowego Archanioła koloru stróju nie da się rozpoznać. Mają oni długie włosy i młodzieńcze twarze. Aureola wokół głowy każdej osoby wskazuje na Archaniołów, a do tego jeszcze greckie napisy nad głowami (po lewej – Michał; po prawej – Gabriel). Archanioł w środku, to być może Rafał. Gdy górna część obrazu opływa cała w złocie, to u dołu widzimy ziemię, na której stoją ci mieszkańcy nieba. Noszą oni nawet sandały na nogach. Centrum ikony stanowi medalion, trzymany przez Archaniołów. Na okrągłym niebieskim polu – otoczonym białym obramowaniem – widzimy Chrystusa (na to wskazują inicjały IC XC) jako Pantokratora. Błogosławi On prawicą (trzymając palce w stylu bizantyjskim), a w lewej ręce trzyma zwój. Wokół Jego głowy – zgodnie z oczekiwaniem – widoczny jest nimb z krzyżem.

Kto może mieszkać pod opieką Najwyższego,
w cieniu Wszechmocnego odpoczywa (...)
»Tak, Ty, Panie, jesteś moim schronieniem!«
Swoim mieszkaniem uczyniłeś Najwyższego:
nie dosięgnie cię nieszczęście,
nie zbliży się cierpienie do twojego namiotu.
Bo swoim aniołom wydał polecenie,
aby cię strzegli na wszystkich twych drogach.
Oni na rękach będą cię nosić,
abyś stopy nie uraził o kamień
(z Ps 91 w: A. Grün. Mein Gebetbuch. Münsterschwarzach ²2011, s. 28-29).f