Tod Mariens (fol. 79 v)
Reichenauer Perikopenbuch (A. d. 11. Jh)

Am Vorabend des Hochfestes der Aufnahme Mariens in den Himmel ist die Perikope aus dem Evangelium nach Lukas vorgeschrieben, die ganz kurz eine doppelte Seligpreisung zum Thema hat. Sie wurde schon im Missale Romanum von 1570 für die besagte Vigil vorgesehen. Nur Lukas Evangelist hat den Seligpreisungen seine Aufmerksamkeit gewidmet. Zuerst eine Frau aus der Menge rief Jesus zu: Selig die Frau, deren Leib dich getragen und deren Brust dich genährt hat (Lk 11. 27). Das ist nicht das erste Mal, dass Maria – Mutter Jesu – gepriesen wird. Schon der Engel bei der Verkündigung hat das getan und sie als Begnadete ansprach (vgl. Lk 1, 28). Danach hörte Maria im Haus des Zacharias von Elisabet ähnliche Worte (vgl. Lk 1, 42). Maria selbst an Anfang ihres Liedes prophezeit: von nun an preisen mich selig alle Geschlechter (Lk 1, 48). Jesus erwiderte dieser Frau: Selig sind vielmehr die, die das Wort Gottes hören und es befolgen (Lk 11, 28). Er weitet die zweite Seligpreisung auf andere Menschen aus. So hat er in der Situation – die Lukas ebenso beschreibt – als seine Mutter und seine Brüder ihn sehen wollten, gesagt, wer seine Verwandten und seine Familie sind: Meine Mutter und meine Brüder sind die, die das Wort Gottes hören und danach handeln (Lk 8, 21). Es gibt keine Privilegien aufgrund leiblicher Verwandtschaft. Die Zugehörigkeit zu Familie Jesu macht das Aufnehmen von Gottes Wort und Leben danach aus. Maria hat in ihrem Leben von Anfang an dem Wort Gottes geglaubt und ihr ganzes Leben Gott gewidmet. Sie ist als erste der Gemeinschaft der Glücklichen im Himmel teilhaftig.

Eine Miniatur (fol. 79v) aus dem Reichenauer Perikopenbuch zeigt den Tod Mariens. Die illuminierte Handschrift wurde Anfang des 11. Jhs. im Benediktinerkloster Reichenau geschaffen. Heute befindet sich der Kodex mit der Signatur Cod. Guelf. 84.5 Aug 2° in der Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel. Der Kodex ist ein Evangelistar mit 109 Perikopen geordnet in der Lesefolge des Kirchenjahres. Ausgewählten Hochfesten wurden neun ganzseitige Miniaturen vorgestellt, die durch ausgesprochen reiche Goldauflage und strahlende Farben bestechen, u.a. Geburt Christi und Hirtenverkündigung (fol. 1v); Evangelist Johannes (fol. 4v); Anbetung der Könige (fol. 11v); Frauen am Grabe (fol. 42v); Himmelfahrt Christi (fol. 59r); Pfingsten (fol. 61r); Dem Zacharias erscheint der Engel (fol. 66r); Befreiung Petri aus dem Kerker (fol. 69v). Dazu kommen noch sechs ganzseitige Initialseiten. Die unglaublichen Farben der Zierelemente, darunter viel kaiserlicher Purpur und feinste Goldranken, bezeugen den hohen Anspruch der Handschrift ebenso wie der großzügiger Textspiegel und die zahlreichen goldenen Texinitialen.

Die Miniatur, die den Tod Mariens und ihre Aufnahme in den Himmel darstellt, ist als Bildthema erst wenige Jahre vor der Entstehung des Kodex in der westlichen Kunst nachweisbar. Diese Art der Darstellung des Abschieds der Mutter Gottes aus irdischem Leben ist aus Byzanz übergekommen.
In der Mitte des Bildes unten liegt Maria auf dem mit grünen Stoff bedeckten Totenbett, umgeben von den Aposteln. Ein jugendlicher Apostel – vielleicht Johannes – schwenkt das Weihrauchgefäß und mit der anderen Hand hält ein offenes Buch hin. Hinter ihm stehen die weiteren fünf Apostel und einer von ihnen hält Vortragekreuz – vielleicht ist das der Philippus. Auf der anderen Seite des Bettes steht Petrus und umfasst in Trauer die Füße der Mutter Jesu, die mit roten Decke bedeckt liegt. Auch hinter ihm hat sich eine Gruppe von fünf Apostel gesammelt und einer von ihnen hält sich die rechte Hand am Gesicht aus Trauer. Alle Apostel sind barfuß und tragen Kleidung in verschiedenen Farben. Hinter dem Bett steht in monumentaler Größe Christus. In seinen Händen hält er die Seele Mariens, die als kleine, puppenartige Figur dargestellt ist. Zwei in der Luft oben schwebende Engel scheinen mit den verhüllten Händen die Seele von Jesus in Empfang zu nehmen, um sie in den Himmel weiter zu tragen. Ganze Szene spielt sich in einem mit Säulen und Bögen, sowie mit grünen Boden und mit goldenen Wand verziertem Raum ab. Der untere Teil der Szene erinnert an eine Totenliturgie (Ordo commendationis animae – Aussegnung der Seele): Kreuz, Weihrauchgefäß, Buch (Rituale). Zum „Kanon“ des Bildes kommen manchmal auch Kerze, Aspergill und Rosenkranz dazu.

Als Antwort überträgt [Jesus] nun ihren Gedanken
vom Körper auf den Geist.
Durch ihren Glauben war Maria über alle Maßen
gebenedeit,
mehr noch als durch den körperlichen Dienst;
er preist den gehorsamen Sinn Marias
im Dienst für ihren Gott.
Denn sie hatte mehr als alle anderen
auf das innere Wort Gottes gehört;
mehr als alle anderen hatte sie gehört
und voller Liebe geantwortet.
Sie hatte, mehr als alle andere Jungfrauen,
auf das Wort Gottes gehört
und bewahrte es in ihrem liebevollen Herzen
als sein besonderes Wort an sie.

Süße Maria, zärtliche Mutter meines Herrn,
auch ich möchte ihm Lob erweisen –
indem ich dich lobpreise!
(Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Unser mitleidender Erlöser. Das Lukas-Evangelium. Paderborn 2000, S. 108-109)

Na wigilię uroczystości Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny jest przewidziana perykopa z Ewangelii według św. Łukasza, która jest bardzo krótka i zawiera podwójne błogosławieństwo. Była ona już przewidzana w Missale Romanum z 1570 na wspomnianą wigilię. Tylko Ewangelista Łukasz poświęca swoją uwagę tym błogosławieństwom. Najpierw jakaś kobieta z tłumu zawołała do Jezusa: Szczęśliwe łono, które Cię nosiło, i piersi, które ssałeś (Łk 11, 27). To nie jest pierwszy raz, że Maryja – Matka Jezusa – jest wychwalana. Już anioł podczas zwiastowania to uczynił i zwrócił się do Niej, że jest łaski pełna (por. Łk 1, 28). Potem Maryja w domu Zachariasza usłyszała od Elżbiety podobne słowa (por. Łk 1, 42). Maryja sama na początku swojej pieśni prorokuje, że odtąd wszystkie pokolenia będą mnie nazywać szczęśliwą (Łk 1, 48). Jezus odpowiedział tej kobiecie: Szczęśliwi są raczej ci, którzy słuchają słowa Bożego i zachowują je (Lk 11, 28). Rozszerza On to drugie błogosławieństwo na innych ludzi. Tak uczynił w sytuacji – którą Łukasz także opisał – gdy Jego Matka i bracia chcieli Go zobaczyć i powiedział, którzy są Jego krewnymi i rodziną: Moją matką i moimi braćmi są ci, którzy słuchają słowa Bożego i wprowadzają je w czyn (Łk 8, 21). Nie ma tutaj przywilejów z powodu pokrewieństwa cielesnego. Powodem przynależności do rodziny Jezusa jest przyjęcie słowa Bożego i życia według niego. Maryja w swoim życiu od początku zawierzyła słowu Bożemu i Jemu poświęciła całe swoje życie. Ona jako pierwsza ma udział we wspólnocie szczęśliwych w niebie.

Miniatura (fol. 79v) z ewangeliarza z Reichenau ukazuje śmierć Maryi. Ten iluminowany rękopis powstał na początku XI wieku w klasztorze benedyktyńskim w Reichenau. Obecnie kodeks ten (sygn. Cod. Guelf. 84.5 Aug 2°) znajduje się w Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel. Kodeks ten jest ewangelistarzem i zawiera 109 perykop uporządkowanych według roku liturgicznego. Wybrane uroczystości poprzedza 9 całostronicowych miniatur, które urzekają szczególnie bogatą warstwą złota i błyszczącymi koloami, m.in. Narodzenie Chrystusa i nowina do pasterzy (fol. 1v); Ewangelista Jan (fol. 4v); Pokłon Trzech Króli (fol. 11v); Niewiasty przy grobie (fol. 42v); Wniebowstąpienie Chrystusa (fol. 59r); Zesłanie Ducha Świętego (fol. 61r); Zachariaszowi ukazuje się anioł (fol. 66r); Uwolnienie Piotra z więzienia (fol. 69v). Do tego trzeba dodać 6 całostronicowych inicjałów. Niespotykane kolory elementów dekoracyjnych, wśród nich cesaska purpura i delikatne złote zawijasy, świadczą o wysokich wymogach rękopisu, podobnie obszerne lustro tekstu i liczne złote inicjały w tekście.

Nasza miniatura ukazuje śmierć Maryi i Jej wzięcie do nieba. Ten temat obrazu pojawił się w sztuce zachodniej dopiero na kilka lat przed powstaniem kodeksu. Taki sposób przedstawiania pożegnania Matki Bożej z życiem ziemskim przywędrował z bizancjum.
U dołu w środku obrazu Maryja otoczona przez Apostołów leży na łożu śmierci przykrytym zielonym materiałem. Młodociany Apostoł – być może Jan – macha kadzielnicą a w drugiej ręce trzyma otwartą księgę. Za nim stoi pięciu Apostołów i jeden z nich trzyma krzyż procesyjny – to może być Filip. Po drugiej stronie łoża stoi Piotr i w żałobie obejmuje nogi Matki Jezusa, która leży przykryta czerwoną narzutą. Także za nim zebrała się grupa pięciu Apostołów, a jeden z nich trzyma prawą rękę na twarzy w geście żałoby. Wszyscy Apostołowie są bez obuwia i noszą ubrania w różnych kolorach. Za łożem stoi monumentalnej wielkości Chrystus. W swoich rękach trzyma On duszę Maryi, która przedstawiona jest jako mała figura, przypominająca lalkę. Dwaj aniołowie w powietrzu zdają się przykrytymi rękami przejmować od Jezusa duszę, aby ją dalej ponieść do nieba. Cała scena rozgrywa się w pomieszczeniu ozdobionym kolumnami i łukami, a także zieloną podłogą i złotą ścianą. Dolna część sceny przypomina liturgię pogrzebową (Ordo commendationis animae – modlitwy za umierającego): krzyż, kadzielnica, księga (rytuał). Do „kanonu” obrazu dochodzą czasami świeca, kropidło i różaniec.

W odpowiedzi [Jezus] przenosi myśli [kobiety]
z ciała na ducha.
Dzięki swojej wierze Maryja była ponad wszelką miarę
błogosławiona,
więcej nawet niż przez swoją cielesną służbę.
Jezus wychwala posłuszny zmysł Maryi
w służbie Bogu,
gdyż Ona bardziej niż wszyscy inni
była posłuszna wewnętrznemu słowu Boga;
więcej niż wszyscy inni słuchała
i pełną miłością odpowiedziała.
Ona, bardziej niż wszystkie inne panny,
była posłuszna Bożemu słowu
i zachowywała je w swoim sercu pełnym miłości
jako szczególne Jego słowo do Niej.

Słodka Maryjo, delikatna Matko mojego Pana,
ja także chcę Go wychwalać –
gdy Ciebie wychwalam!
(Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Unser mitleidender Erlöser. Das Lukas-Evangelium. Paderborn 2000, s. 108-109)