Petrus bei Kornelius (fol. 240v)

Ottheinrich-Bibel (um 1425)

Am 12. Sonntag im Jahreskreis wird die Perikope (vgl. Lk 9, 18-24) aus dem Lukas-Evangelium vorgelesen. Im ersten Teil fragte Jesus die Jünger: Für wen halten mich die Leute? (Lk 9, 18). Es kamen drei Antworten: für Johannes den Täufer, für Elija, für einen der alten Propheten. Jesus fragte nochmal: Ihr aber, für wen haltet ihr mich? (Lk 9, 20). Die Antwort gab der Petrus: Für den Messias Gottes (Lk 9, 20b). Im zweiten Teil des Abschnitts sagte der Meister etwas voraus, was mit Ihm geschehen wird. Das ist die erste Ankündigung von Leiden und Auferstehung (vgl. Lk 9, 22).

Eine Darstellung in der christlichen Kunst zu dem heutigen Evangelium ist schwierig zu finden, die das Messiasbekenntnis des Petrus im Auge fassen würde. Die Otthenrich-Bibel, das erste illustrierte Neue Testament in deutscher Sprache, (um 1425, Bayerische Staatsbibliothek München, Cgm 8010/1-8, 8 Bde), stellt eine sehr reichlich bebilderte Handschrift. Um 1425 ließ Herzog Ludwig der Gebartete von Bayern-Ingolstadt (1368-1447) in Regensburg einer der wunderbarsten deutschen Bibelhandschriften anfertigen. Die Regensburger Buchmalerateliers wirkten seit dem 10. Jh. schulbildend im gesamten Donauraum: Die dortigen Klöster waren auf illustrierte Prachthandschriften spezialisiert, die heute noch durch ihre qualitätsvolle Ausarbeitung und schöpferische Eigenständigkeit beeindrucken. Der bibliophile Kurfürst Ottheinrich von der Pfalz (1502-1509) erwarb die Handschrift um 1530 als Prunkstück für seine weltberühmte Heidelberger Bibliotheca Palatina. Ihm verdanken wir die Rettung dieses hervorragenden Kunstwerks und deutschen Sprachdenkmals. Im Auftrag Ottheinrichs setzte der Renaissancemaler Matthias Gerung die Ausstattung der Handschrift fort (1530-1532), so dass nunmehr eine unvergleichlich prächtige Ausgabe des Neuen Testaments vorliegt, die – in frühneuhochdeutscher Sprache geschrieben – für den heutigen Betrachter sehr gut lesbar ist. Überliefert sind acht Bände mit den Texten des Neuen Testaments in deutscher Übersetzung. Ihr Stellenwert unter den Meisterwerken deutscher Buchkunst ist nicht hoch genug einzuschätzen. Auch aus sprachgeschichtlicher Sicht ist die Ottheinrich-Bibel von Höchstem Interesse – bis zu Luthers Übersetzung des Neuen Testaments sollten schließlich noch 100 Jahre vergehen. Auf 78 Blättern im repräsentativen Format von 532 x 372 mm stehen 46 Miniaturen auf Blattgoldgrund. Die Miniaturen, die meist die halbe oder sogar ganze Seite ausfüllen, erinnern in ihrer Anlage und Ausgestaltung an Tafelbilder. Mehr als 40 Pinselgold-Initialen mit farbigen Ranken schmücken den zweispaltig geschriebenen Text. Im Zuge der Eroberung Heidelbergs während des Dreißigjährigen Krieges verbrachte Herzog Maximilian von Bayern die Ottheinrich-Bibel in die Münchener Hofbibliothek, von wo sie allerdings schwedische Truppen 1636 nach Gotha verschleppten. Gegen Ende des 19. Jh. geteilt und umgebunden, gelangten fünf Bände auf Tauschwegen wieder nach Heidelberg, während die Bayerische Staatsbibliothek die Bände mit den besonders prachtvollen Evangelien nach Matthäus, Markus und Lukas erst 1950 aus dem Privatbesitz wiedererwerben konnte.

Eine Miniatur (fol. 240v) aus dem 7. Band der besagten Bibel fasst im Auge den Besuch des Apostels Petrus bei Hauptmann Kornelius in seinem Haus in Cäsarea (vgl. Apg 10, 24-33). Petrus wurde von ihm aus Joppe gerufen. Das Bild zeigt den Augenblick, indem Petrus das Haus betritt und von Kornelius und seiner Frau begrüßt wird. Zwei weitere Bewohner sind noch zu sehen. Die Szene spielt im Säulenvestibül eines vornehmen Hauses. Petrus, sowie die anderen Apostel, wurden von Jesus als Boten ausgesandt, er steht hier barfuß, und von ihm den Menschen zu predigen (vgl. Apg 10, 34-43). So war es auch im Hause des ersten Nichtjuden, den Petrus im Anschluss an diese Begegnung zusammen mit anderen taufte (vgl. Apg 10, 48). Im Haus des Kornelius kam es zu der zweiten Ausgießung des Heiligen Geistes, diesmal auf die Heiden.

Hl. Ambrosius schreibt in seinem Kommentar zum Lukas-Evangelium zum Bekenntnis Petri folgendes: Eben darum wartete Petrus das Urteil des Volkes nicht ab, sondern trat mit dem eigenen hervor und bekannte: „Du bist Christus, der Sohn des lebendigen Gottes‟. Wer „ist‟, ist immerdar und fängt nicht an zu sein und hört nicht auf zu sein. Groß aber ist Christi Huld, der fast alle seine Namen auch seinen Jüngern beilegte. „Ich bin das Licht der Welt (Joh 8, 12), erklärt er; gleichwohl trat er diesen eigenen Ehrennamen den Jüngern ab, indem er sie anredete: „Ihr seid das Licht der Welt‟ (Mt 5, 14). „Ich bin das lebendige Brot‟ (Joh 6, 51), und: „Wir alle sind ein Brot‟ (1 Kor 10, 17). „Ich bin der wahre Weinstock‟ (Joh 15, 1); auch dir versichert er: „Ich habe dich gepflanzt als fruchtbaren Weinstock, als lauter echten‟ (Jer 2, 21). Der Fels ist Christus – „Sie tranken nämlich aus einem geistigen Fels, der ihnen folgte, der Fels aber war Christus‟ (1 Kor 10, 4) – auch seinem Jünger enthielt er diesen Ehrennamen nicht vor, auf dass auch er ein ‚Petrus‛ (vgl. Mt 16, 18; Joh 1, 42) (Fels) wäre, indem er vom Fels (Christus) die Festigkeit der Standhaftigkeit und die Kraft des Glaubens haben sollte (Ambrosius, Expositio in Lucam VI, 97).

Jesus, deine Frage „Wer bist du?“ stellst du auch uns.
Jesus, die richtige Antwort gab schon dein Apostel.
Jesus, die Antwort müssen wir dir auch geben.

W 12 Niedzielę w ciągu roku czytana jest perykopa (por. Łk 9, 18-24) z Ewangelii Łukaszowej. W pierwszej części Jezus pytał uczniów: Co mówią tłumy? Kim według nich jestem? (Łk 9, 18) Trzy odpowiedzi przyszły: za Jana Chrzciciela, za Eliasza, za jednego z dawnych proroków. Jezus zapytał ponownie: A według was, kim jestem? (Łk 9, 20) Odpowiedź dał Piotr: Chrystusem Bożym (Łk 9, 20b) W drugiej części fragmentu Mistrz zapowiedział coś, co się z Nim stanie. To jest pierwsza zapowiedź Męki i Zmartwychwstania (por. Łk 9, 22).

Przedstawienie do dzisiejszej Ewangelii jest trudno znaleźć w sztuce chrześcijańskiej, która by wyznanie mesjańskie Piotra miała na oku. Ottheinrich-Bibel, najstarszy iluminowany Nowy Testament w języku niemieckim (um 1425, Bayerische Staatsbibliothek München, Cgm 8010/1-8, 8 Bde), jest bardzo bogato iluminowanym rękopisem. Ok. 1425 książę Ludwik Brodaty z Bawarii-Ingolstadt (1368-1447) polecił wykonanie w Regensburgu jednego z najpiękniejszych niemieckich rękopisów biblijnych. Warsztaty malarstwa książkowego w Regensburgu działały od X wieku szkoląc malarzy w całym regionie Dunaju. Tamtejsze klasztory specjalizowały się w iluminowanych pięknych rękopisach, które do dziś wprawiają w podziw przez swoje dobre wykonanie i twórczą niezależność. Bibliofil książę elektor Ottheinrich z Palatynu (1502-1509) nabył rękopis ok. 1530 roku jako wspaniały okaz dla swojej słynnej Bibliotheca Palatina. Jemu zawdzięczamy uratowanie tego wspaniałego dzieła sztuki i pomnika języka niemieckiego. Na zlecenie Ottheinricha Maciej Gerung – malarz renesansu – poprowadził wyposażenie rękopisu (1530-1532) tak, że obecnie jest to nieporównywalnie piękne wydanie Nowego Testamentu, napisane we wczesnośredniowiecznej wersji języka niemieckiego, i dobrze zrozumiałe dla dzisiejszego czytelnika. Zachowało się osiem tomów z tekstami Nowego Testamentu w tłumaczeniu niemieckim. Ich znaczenie wśród dzieł mistrzowskich niemieckiej sztuki książkowej nie jest do oszacowania. Również od strony historii języka Ottheinrich-Bibel budzi najwyższe zainteresowanie – do przetłumaczenia Nowego Testamentu przez Lutra musiało przeminąć 100 lat. Na 78 kartach o wymiarach 532 x 372 mm znajduje się 46 miniatur na złotym podłożu. Miniatury zajmujące pół lub całą stronę przypominają w swoim rozplanowaniu i wykonaniu raczej obrazy na deskach. Ponad 40 pozłoconych pędzlem inicjałów z kolorowymi ramkami ozdabiają tekst zapisany w dwóch kolumnach. W czasie oblężenia Heidelbergu podczas wojny trzydziestoletniej książę Maksymilian z Bawarii wywiózł Ottheinrich-Bibel do monachijskiej biblioteki pałacowej, skąd zresztą w 1636 roku wywieziona została przez wojska szwedzkie do Gothy. Pod koniec XIX w. podzielone i na nowo zszyte pięć tomów dotarło w ramach wymiany znów do Heidelbergu, podczas gdy Bayerische Staatsbibliothek tomy ze szczególnie pięknymi Ewangeliami Mateusza, Marka i Łukasza dopiero w 1950 roku mogła odzyskać z prywatnych rąk.

Miniatura (fol. 240v) z 7 Tomu wspomnianej Biblii uwieczniła odwiedziny Apostoła Piotra u dowódcy Korneliusza w jego domu w Cezarei (por. Dz 10, 24-33). Ten posłał po Piotra, który był w Jafie. Obraz ukazuje moment, w którym Piotr wchodzi do domu i jest witany przez Korneliusza i jego żonę. Jeszcze widzimy kolejnych dwóch mieszkańców. Scena ta został umieszczona w przedsionku z kolumnadą bogatego domu. Piotr, jak i pozostali Apostołowie, zostali wysłani przez Jezusa jako głosiciele – tutaj stoi on boso – by mówili o Nim ludziom (por. Dz 10, 34-43). Tak było również w domu pierwszego Nie-Żyda, którego Piotr wraz z innymi na końcu spotkania ochrzcił (por. Dz 10, 48). W domu Korneliusza doszło do drugiego wylania Ducha Świętego, tym razem na pogan.

Św. Ambroży w swoim komentarzu do Ewangelii Łukaszowej napisał o wyznaniu mesjańskim Piotra co następuje: Dlatego Piotr nie odczekał wyznania ludu, ale wystąpił ze swoim własnym i wyznał: „Ty jesteś Chrystusem, Synem Boga żywego”. Kto „jest”, Ten jest zawsze i nie zaczyna być i nie przestaje być. Wielka jest łaska Chrystusa, który prawie wszystkie swoje imiona przekazał swoim uczniom. „Ja jestem światłością świata” (J 8, 12), wyjaśnia On; jednocześnie odstąpił On to swoje wyróżniające imię swoim uczniom, gdy zwrócił się do nich: „Wy jesteście światłem dla świata” (Mt 5, 14). „Ja jestem chlebem żywym” (J 6, 51) oraz „Wszyscy jesteśmy chlebem” (1 Kor 10, 17). „ Ja jestem prawdziwym krzewem winorośli” (J 15, 1); także ciebie zapewnia On: „Ja cię zasadziłem jako szlachetną winnicę, prawdziwie wybrane nasienie” (Jer 2, 21). Skałą jest Chrystus – „Pili z towarzyszącej im duchowej skały, która szła za nimi, a tą skałą był Chrystus” (1 Kor 10, 4) – także swojemu uczniowi nie odmówił wzniosłego tytułu, w którym byłby on ‘Petrus’ (Skałą) (por. Mt 16, 18; J 1, 42), w którym od Skały (Chrystusa) miałby otrzymać stałość wytrwałości i moc wiary (Ambrosius, Expositio in Lucam VI, 97).

Jezu, pytanie „Kim jesteś?” stawiasz także nam.
Jezu, słuszną odpowiedź dał już Twój Apostoł.
Jezu, także my musimy dać Ci odpowiedź.