Miniatur (fol. 29r) Manna dat iudeis Moises.
Darmstädter Speculum humanae salvationis (um 1360)

Am heutigen Sonntag wird im Gottesdienst die Perikope aus dem Johannes-Evangelium die Rede über das Himmelsbrot in der Synagoge von Kafarnaum (vgl. Joh 6, 24-35) vorgelesen. Sie stellt ein Teil der großen Brotrede beim Johannes dar.
Im Darmstädter Speculum humanae salvationis (um 1360); die Handschrift Nr. 2505 der Universitäts- und Landesbibliothek in Darmstadt, habe ich passende Miniatur zum Sonntagsevangelium gefunden. Das „Heilsspiegel“ gehört zu der typologisch-didaktischen Literatur des Mittelalters an (wie die Biblia pauperum und Speculum). Es durfte von Anfang an aus einer Kombination von Bilderreihen und Reimprosa bestanden haben. Ein Zeugnis von seiner Verbreitung gibt die große Anzahl von rund 350 Handschriften. Der Leitgedanke, der schon im Evangelium und in den Paulus-Schriften präsent ist, dass das Neue Testament im Alten vorgezeichnet sei und die alttestamentlichen Prophezeiungen erfüllt, ist in den Texten und Bildern von Speculum wiedererkennbar. Während die Biblia pauperum zu einem Antityp zwei Typen beiordnet, verwendet das Speculum jeweils drei Typen. Den zwei Bildseiten mit vier Bildern folgen zwei Textseiten mit jeweils 50 Versen in Latein. Die Handschrift besteht aus 71 Pergamentblätter und ist modern foliiert (d.h. nur die Blätter sind nummeriert). Im Kodex befinden sich 68 ganzseitige, gerahmte und einmal horizontal unterteilte Miniaturen. Auf fol. 79r befindet sich ein Vermerk, dass Priester zu Dortmund Tidemann Clepping (1372-1389) den Nonnen von Clarenberg die Handschrift übereignete. Über den in der Entstehungszeit des Kodex amtierenden Hochmeister des Deutschen Ordens Winrich von Kniprode (1352-1382), dessen Familie aus Köln stammte, lässt sich eine Verbindung des Deutschen Orden ins Rheinland herstellen.

Unsere Miniatur stammt aus dem 14. Kapitel (fol. 28v-29r), das folgende Bilder umfasst: im oberen Bereich das Abendmahl und gegenüber das Paschamahl der Juden; im unteren Bereich das Bild, wie die Juden das Manna erhalten und gegenüber Abraham und Melchisedek. Die Miniatur (fol. 29r) zeigt Mose in der Mitte. Der Titulus lautet: Manna dat iudeis Moises (Das Manna gab Mose den Juden). Eigentlich ist das der neue Mose. Er hat Krone auf dem Kopf, um dem eine Aureole zu sehen ist. Er hat grünes Gewand und roten Umhang an. Mit der Rechten segnet er. Um seinen Kopf wurde in Spruchband angebracht: Iste est panis quae dominus dedit vobis (Das ist das Brot, dass der Herr euch geben wird). Der Miniator scheint gut unterrichtet worden sein, was Jesus sagte: Amen, amen, ich sage euch: Nicht Mose hat euch das Brot vom Himmel gegeben, sondern mein Vater gibt euch das wahre Brot vom Himmel. Denn das Brot, das Gott gibt, kommt vom Himmel herab und gibt der Welt das Leben (Joh 6, 32-33). Dass anstelle des Mose Jesus tritt, hat die bildliche Darstellung seine Aussage passend dargestellt. Um den neuen Mose stehen oder knien vier Juden, die an der Kopfbedeckung mit der Spitze zu erkennen sind. Sie sammeln die Speise in ihre Körber oder Schalen ein, die von oben herunterfällt. Rechts und links stehen jeweils zwei Männer mit Bart und scheinen ihre volle Schallen dem neuen Mose zu zeigen und neben ihnen auf den Spruchbändern ist zu lesen: man hu (Ex 16, 15). Die unteren zwei Männer sind auf den Knien und sammeln noch die wunderbare Speise. Die Zuhörer haben die Tiefe der Aussage Jesu noch nicht begriffen, darum sagten sie: Herr, gib uns immer dieses Brot! (Joh 6, 34). Jesus meinte etwas anderes: Ich bin das Brot des Lebens; wer zu mir kommt, wird nie mehr hungern, und wer an mich glaubt, wird nie mehr Durst haben (Joh 6, 35).

Es gibt eine wichtigere Speise
als die, die wir täglich essen;
sie ist es wirklich wert, dass wir darum bitten,
diese Speise vom Menschensohn.
Denn es ist eine Speise außerhalb unserer Reichweite,
eine Speise jenseits unseres Verdienstes;
nur der Menschensohn selbst
kann uns die Speise vom Himmel geben.
Er stellt eine Bedingung für den Erhalt dieser Speise:
Wir sollen glauben, dass er vom Vater droben gesandt worden ist,
der das Manna gab,
um das Mose ihn gebeten hat.
Noch wichtiger als das Manna ist dieses neue Brot;
es ist das wahre Brot vom Himmel!
Es ist das Brot von Gott selbst,
das Leben in unsere zerrüttete Welt bringt.
Sie bitten ihn, ihnen dieses Brot sofort zu geben.
Auch wir bitten darum, Herr!
Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Gottes rettende Liebe. Das Johannes-Evangelium. Paderborn 2000, S. 73)

W dzisiejszą niedzielę czytana jest na Mszy Świętej perykopa z Ewangelii Janowej: mowa o chlebie z nieba w synagodze w Kafarnaum (por. J 6, 24-35). Jest ona częścią wielkiej mowy Jezusa o chlebie w Ewangelii św. Jana.
W Speculum humanae salvationis z Darmstadt (ok. 1360), w rękopisie nr 2505 (Universitäts- und Landesbibliothek in Darmstadt), znalazłem pasującą miniaturę do Ewangelii niedzielnej.
To „zwierciadło zbawienia“ („Heilsspiegel”) należy do typologiczno-dydaktycznej literatury średniowiecza (podobnie jak Biblia pauperum i Speculum). Od początku składało się ono z cyklu obrazów i prozy rymowanej. O jego rozpowszechnieniu świadczy duża liczba zachowanych 350 rękopisów. Główna myśl, która jest już obecna w Ewangelii i w pismach św. Pawła, że Nowy Testament został zapowiedziany w Starym Testamencie i jednocześnie wypełnia starotestamentowe proroctwa, znajduje się także w tekstach i obrazach Speculum. Podczas gdy Biblia pauperum do tzw. antytypu przyporządkowuje dwa typy, to Speculum dołącza trzy typy. Po dwóch stronach z czterema obrazami następują kolejne dwie strony z tekstem po 50 wersów w j. łacińskim. Rękopis składa się z 71 pergaminowych kart i jest foliowany przez współczesną rękę (tzn. tylko karty są numerowane). Kodeks zawiera 68 całostronicowych, obramowanych i przedzielonych poprzecznie miniatur. Na fol. 79r znajduje się notatka, że kapłan w Dortmundzie Tidemann Cleppinck (1372-1389) ofiarował ten rękopis mniszkom z Clarenberg. Poprzez panującego w czasie powstania kodeksu mistrza Zakonu krzyżackiego Winricha z Kniprode (1352-1382), którego rodzina pochodziła z Kolonii, wydaje się sensowne połączenie Zakonu krzyżackiego z Nadrenią.

Nasza miniatura należy do 14 rozdziału (fol. 28v-29r) z następującymi obrazami: w górnym paśmie Ostatnia Wieczerza i obok Pascha Żydów, a w dolnym paśmie obraz pokazujący Żydów zbierających mannę i obok Abraham z Melchizedekiem. Miniatura (fol. 29r) ukazuje w środku Mojżesza. Tytuł u góry obrazu brzmi: Manna dat iudeis Moises (Mannę dał Mojżesz Żydom). Tak naprawdę jest to nowy Mojżesz. Ma na głowie koronę i widoczna jest wokół Jego głowy aureola. Ubrany jest w zieloną suknię i czerwoną narzutę. Prawą ręką błogosławi. Wokół Jego głowy umieszczono banderolę z napisem: Iste est panis quae dominus dedit vobis (To jest chleb, który da wam pan). Miniator był dobrze poinformowany o tym, co Jezus powiedział: Uroczyście zapewniam was: To nie Mojżesz dał wam chleb z nieba. Prawdziwy chleb z nieba daje wam mój Ojciec. Bożym chlebem jest Ten, kto zstępuje z nieba i daje światu życie (J 6, 32-33). To, że na miejsce Mojżesza wstępuje Jezus, to obraz w odpowiedni sposób uchwycił wypowiedź Jezusa. Wokół nowego Mojżesza stoją lub klęczą czterej Żydzi, których można rozpoznać po szpicach na nakryciach głowy. Zbierają oni pokarm spadający z góry do swoich koszy lub misek. Z prawej i z lewej stoją dwaj mężczyźni z brodą i zdają się pokazywać nowemu Mojżeszowi swoje pełne miski, a obok nich można na banderolach przeczytać napisy: man hu (Wj 16, 15). Dwaj mężczyźni u dołu klęczą i jeszcze zbierają cudowny pokarm. Słuchacze nie pojęli głębi wypowiedzi Jezusa, dlatego powiedzieli: Panie, dawaj nam stale tego chleba (J 6, 34). Jezus miał jednak coś innego na myśli: To Ja jestem chlebem życia. Dlatego ten, kto przychodzi do Mnie, nie będzie już głodny. I ten, kto we Mnie wierzy, nie będzie już nigdy odczuwał pragnienia (J 6, 35).

Jest ważniejszy pokarm
od tego, który codziennie spożywamy;
on jest naprawdę cenny, abyśmy o niego prosili,
ten pokarm Syna Człowieczego.
Gdyż jest to pokarm spoza naszego zasięgu,
pokarm z tamtej strony naszych zasług;
tylko Syn Człowieczy sam
może nam dać ten pokarm z nieba.
Stawia On warunek, aby otrzymać ten pokarm:
Powinniśmy wierzyć, że On został posłany przez Ojca z góry,
który dał mannę,
o którą prosił Mojżesz.
Ważniejszy od manny jest ten nowy chleb;
prawdziwy chleb z nieba!
To jest chleb od samego Boga,
który wprowadza życie w nasz rozszarpany świat.
Proszą oni, żeby im zaraz dać tego chleba.
Także my prosimy, Panie!
Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Gottes rettende Liebe. Das Johannes-Evangelium. Paderborn 2000, s. 73)