Aussaat und Ernte (fol. 26v),
Lilienfelder Concordantiae caritatis
(Stiftsbibliothek Lilienfeld CLi 151)
von Abt Ulrich (1345-1351)

Das heutige Evangelium gibt das knappe Gleichnis vom Wachsen der Saat (Mk 4, 26-29) wieder. Jesus spricht vom Samen, der gesät wird, keimt und wächst (vgl. Mk 4, 27), und denkt dabei an das Reich Gottes (vgl. Mk 4, 26). Die Erde bringt von selbst ihre Frucht, zuerst den Halm, dann die Ähre, dann das volle Korn in der Ähre (Mk 4, 28). Am Ende sagt Jesus, wenn die Zeit der Ernte da ist, dann legt der Bauer die Sichel an.
Das Bild zeigt zugleich Aussaat und Ernte. Es stammt aus der Lilienfelder Concordantiae caritatis (Stiftsbibliothek Lilienfeld CLi 151). Abt Ulrich (1345-1351) soll der Autor dieser Handschrift gewesen sein. Sie ist sehr aufwendig und prachtvoll gestaltet (263 Pergamentblätter) und stellt ein kostbares Stück des Zisterzienserstiftes dar. Wohl in Österreich oder Süddeutschland entstand um die Mitte des 13. Jh. die Biblia pauperum, ein weit verbreitetes, offenbar zur Belehrung dienendes Bilderbuch (34 Gruppen), das Ulrich sicher kannte. Dies gilt auch für das Speculum humanae salvationis, das den typologischen Bilderzyklus mit begleitendem Text versah (45 Gruppen). Die Gestaltung der Seiten, die in der Biblia pauperum üblich war, verändert Ulrich in seiner Handschrift, indem er für jede Gruppe eine ganze Seite verwendet. Der obere Bereich wird von einem Medaillon mit dem Antitypus und den vier kleinen Prophetenmedaillons - jeweils mit Umschriften - eingenommen. Den unteren Bereich der Seite füllen vier rechteckige Szenen: Die oberen beiden zeigen Vorbilder aus dem Alten Testament. Ulrich fügt aber nun unten jeweils zwei Darstellungen aus dem naturgeschichtlichen Bereich hinzu, die er vor allem aus drei naturgeschichtlichen Enzyklopädien des 13. Jh. entnahm: De rerum proprietatibus des Bartholomaeus Anglicus, Speculum naturale des Vinzenz von Beauvais und Liber de natura rerum des Thomas von Cantimpré. Er gliedert das Material nicht - so wie bisher allgemein üblich - nach dem Ablauf des Lebens Jesu, sondern folgt dem Aufbau der Liturgie des Kirchenjahres. Die Gruppen werden in einen Abschnitt de tempore und einen de sanctis gegliedert. Als Übergang zum "Tugend- und Lasteranhang" dienen zehn Gruppen zu den Geboten, die Gott dem Mose übergeben hat. Als Illuminatoren der Concordantiae caritatis gelten vier Meister.

Unser Bild ist aus der unteren Hälfte der Seite zur Dominica in sexagesima (fol. 26v) entnommen. Diese verso Seite behandelt das Gleichnis vom Sämann. Das zweite Vorbild aus dem Alten Testament (oben rechts) wurde mit der Überschrift versehen: Quod Israhel sevit, Amalech vestando delevit (Was Israel säte, verwüstete und vernichtete Amalech). Wir sehen zwei Männer aus verschiedenen Nationen, die am Arbeiten sind. Ein Jude mit der Spitzmütze ist gerade am Säen. Vor ihm sind schon grüne Gewächse zu sehen und weiter rechts ein Amalekiter erntet schon das reife Getreide mit der Sense. Am rechten Rand des Bildes sehen wir noch zwei Pferde oder Maultiere, die die Ähren abreisen. Das aufgeschlagene Buch aus Lilienfeld bietet auf beiden Seiten eine Betrachtung zum gleichen Thema. Links ist sie in Bilder gefasst und rechts wird sie mit verschiedenen Texten bereichert.

Abt Ulrich von Lilienfeld zitiert zuerst das Gleichnis vom Sämann aus dem Evangelium nach Lukas (vgl. Lk 8, 5-8) und dann gibt eigene Erklärung zu den verschiedenen Arten vom Samen (fol. 27r). Seine Lehre ist ein guter Kommentar zum Wachsen des Reiches Gottes in der Kirche und in uns selbst: Der Same Gottvaters (Semen Dei Patris) ist der Sohn, der in seiner menschlichen Natur gesät ist erstens auf den Acker des Schoßes der Jungfrau, zweitens auf den Erdboden des Gewissens einer gläubigen Seele und drittens auf das Erdreich des Friedens und der Einheit der weltumspannenden Kirche. Der Samen des Sohnes (Semen Filii) ist die Güte, die man in der gesamten Schöpfung findet; dieser Same wird gesät auf die Erde der Welt durch die zeitlichen und geistlichen Güter. Der Same des Heiligen Geistes (Semen Spiritus Sancti) sind die Gnadengaben; dieser Same wird gesät auf das Feld des menschlichen Körpers, nämlich durch die Gaben der Natur, der Tugend und des Verstandes. Der Same des Predigers (Semen predicatoris) sind die Worte der Lehre Gottes; und dieser Same muss auf den Acker des eigenen Körpers gestreut werden, damit man die Güte des Lebens, die Autorität des Lehrens, eine gute Absicht und ein ausreichendes Wissen besitze. Der Same des gerechten (Semen iusti) sind die guten Verdienste; dieser Same wird auf das Erdreich einer frommen Seele gesät, nämlich beim spenden von Almosen, in der Befolgung der Gebote und in der Beobachtung der Räte. Und aus all diesen Samenkörnern wird eine hundertfältige Frucht hervorgehen. Darum muss man darauf achten, dass solches Saatgut nicht durch teuflischen Trug zugrunde gehen kann. Lothar Zanetti hat in einem Kirchenlied diesen Gedanken so aufgegriffen:

Das Weizenkorn muss sterben, sonst bleibt es ja allein,
der eine lebt vom andern, für sich kann keiner sein.
Geheimnis des Glaubens: im Tod ist das Leben (Gotteslob, Nr. 620).

Dzisiejsza Ewangelia przedstawia krótką przypowieść o ziarnie (Mk 4, 26-29). Jezus mówi o ziarnie, które jest wysiane, kiełkuje i rośnie (por. Mk 4, 27), a myśli przy tym o królestwie Bożym (por. Mk 4, 26). Ziemia sama z siebie wydaje plon: najpierw źdźbło, potem kłos, wreszcie pełne ziarno w kłosie (Mk 4, 28). Na końcu Jezus mówi, że gdy nadejdzie pora żniwa, to rolnik bierze za sierp.
Obraz do Ewangelii pokazuje jednocześnie zasiew i żniwa. Pochodzi on z Lilienfelder Concordantiae caritatis (Stiftsbibliothek Lilienfeld CLi 151). Opat Ulrich (1345-1351) jest prawdopodobnie autorem tego rękopisu. Jest on okazały i obszerny (263 karty pergaminowe) i do tego stanowi najcenniejszą perłę opactwa cysterów w Lilienfeld. Opat Ulrich znał księgę zwaną Biblia pauperum, księgę w obrazach (34 grupy), służącą do nauczania, która powstała z pewnością w Austrii lub południowych Niemczech w połowie XIII wieku i była bardzo rozpowszechniona. To samo można powiedzieć o Speculum humanae salvationis, księdze, która typowy cykl obrazów zaopatrzyła w tekst towarzyszący (45 grup). Układ stron, typowy dla Biblia pauprum, Ulrich zmienił w swoim rękopisie, przeznaczając dla każdej grupy całą stronę. Górny obszar strony wypełnia medalion z antytypem i czterema małymi medalionami, przedstawiającymi proroków mniejszych i okolonymi napisami. Dolny obszar strony wypełniają cztery prostokątne sceny. Górne przestawiają przykłady ze Starego Testamentu, a dolne obrazy ze świata natury, które Ulrich dodał, czerpiąc je z trzech encyklopedii przyrodniczych z XIII wieku: De rerum proprietatibus (Bartholomaeus Anglicus), Speculum naturale (Vinzenz z Beauvais) oraz Liber de natura rerum (Thomas z Cantimpré). Opat z Lilienfeld nie układa materiału - jak dotąd było w zwyczaju - według życiorysu Jezusa, tylko według układu kalendarza liturgicznego. Grupy obrazów zostały ułożone w zbiór de tempore i de sanctis. Swego rodzaju przejście do "dodatku o cnotach i wadach" stanowi dziesięć grup o przykazaniach, danych Mojżeszowi przez Boga. Za iluminatorów Concordantiae caritatis uważa się czterech mistrzów.

Nasz obraz znajduje się w dolnej połowie strony na Dominica in sexagesima (fol. 26v). Strona verso podejmuje temat przypowieści o siewcy. Drugi przykład ze Starego Testamentu (u góry z prawej) zaopatrzono napisem: Quod Israhel sevit, Amalech vestando delevit (To, co posiał Izarael, zniszczył Amalekita). Widzimy dwóch pracujących mężczyzn, z różnych narodów. Żyd ze spiczastą czapką akurat sieje ziarno. Przed nim widać już zielone rośliny, a z pawej strony Amalekita żniwuje kosą już dojrzałe zboże. Na prawym brzegu obrazu widzimy dwa konie lub muły, obgryzające kłosy. Otworzona księga z Lilienfeld proponuje na obu stronach medytację na ten sam temat. Z lewej strony został on wyrażony w obrazach, a z prawej ubogacony różnymi tekstami.

Opat Ulrich z Lilienfeld cytuje najpierw przypowieść o siewcy z Ewangelii Łukaszowej (por. Łk 8, 5-8), a następnie podaje opis różnych rodzajów ziarna (fol. 27r). Jego nauka jest dobrym komentarzem na temat wzrostu królestwa Bożego w Kościele i w nas samych: Ziarnem Boga Ojca (Semen Dei Patris) jest Syn, który w swojej ludzkiej naturze jest zasiany najpierw na pole łona Dziewicy, potem na ziemię sumienia wierzącej duszy i w końcu na rolę pokoju i jedności Kościoła na całym świecie. Ziarnem Syna (Semen Filii) jest dobroć, którą można spotkać w całym stworzeniu; to ziarno jest zasiewane na rolę świata poprzez przemijające i duchowe dobra. Ziarnem Ducha Świętego (Semen Spiritus Sancti) są dary łaski; to ziarno jest zasiewane na rolę ciała ludzkiego, mianowicie poprzez dary natury, cnoty i rozumu. Ziarnem kaznodziei (Semen predicatoris) są słowa nauki Bożej, a to ziarno musi być wysiane na rolę własnego ciała, aby posiąść dobro życia, autorytet nauczania, dobry zamiar i wystarczającą wiedzę. Ziarnem sprawiedliwego (Semen iusti) są dobre zasługi; to ziarno jest zasiewane na rolę pobożnej duszy, mianowicie przy rozdawaniu jałmużny, zachowywaniu przykazań i zachowywaniu rad. Z tych wszystkich ziaren powstanie stokrotny plon. Dlatego trzeba uważać, aby ten zasiew nie został zniszczony przez zakusy szatańskie. Lothar Zanetti w jednej z pieśni podejmuje tę myśl następująco:

Ziarno pszenicy musi obumrzeć, bo inaczej zostanie samo,
jeden żyje z drugiego, nikt nie może pozostać tylko dla siebie.
Oto tajemnica wiary: w śmierci jest życie (Gotteslob, nr 620).