Das Jüngste Gericht (fol. 29r)

Ingeborg-Psalter (um 1200), Chantilly, Musée Condé, Ms. 9.

Am ersten Sonntag des neuen liturgischen Jahres wird in den Kirchen das Evangelium von Wachsamkeit und Bereitschaft (Mt 24, 37-44) vorgetragen. Das Evangelium spricht von der Ankunft des Menschensohnes, allerdings von dem zweiten Kommen Jesu Christi, das Parusie heißt. Der Ingeborg-Psalter (Chantilly, Musée Condé, Ms. 9), der um 1195 in Nordfrankreich entstanden ist, bietet ein Bild mit der Wiederkunft Christi an. Der Psalter umfasst 200 Blätter und beinhaltet 150 Psalmen aber auch andere liturgische Texte und Kalendarium. Buchschmuck bilden 27 Miniaturseiten zumeist zwei Szenen übereinander. Zwei unbekannte Buchmaler waren am Werk. Die Bilderbibel schließt sich an das Kalendarium an und geht dem Psalterium voran. Der einleitende Bilderzyklus des Ingeborg-Psalters umgreift Szenen aus dem Alten Testament, eine Miniatur mit der Wurzel Jesse, also dem Stammbaum Christi, sowie Darstellungen aus dem Leben des Heilandes, ein Bild mit Tod und Krönung Mariens sowie vier Szenen aus der Theophilus-Legende. Die Handschrift wurde für Ingeborg von Dänemark in Auftrag gegeben, Gemahlin Philipps II. Königin von Frankreich. Auftraggeber waren vielleicht Bischof Stephan von Tournai (1132-1203) oder Eleonore von Vermandois, Gräfin von Beaumont-sur-Oise (1152-1213). Ist Eleonore die Auftraggeberin, könnte der Psalter im Zisterzienserinnenkloster Fervaques bei Saint-Quentin entstanden sein. Der Psalter ging nach Ingeborgs Tod (1236) wohl in den Besitz der königlichen Familie über, wo es sich noch im 14. Jahrhundert befand. Er war u. a. im Besitz König Ludwigs IX., des Heiligen, und bis 1418 im Schloss von Vincennes nachweisbar. Danach verlieren sich die Spuren. Im 17. Jahrhundert tauchte die Handschrift in England auf. Später gehörte sie zur Sammlung eines Grafen von Lignac, von dem sie 1867 an den Herzog von Aumale gelangte und 1892 in das Musée Condé in Chantilly.

Auf fol. 29r stellt eine Miniatur die Wiederkunft Christi dar. Der auf einem blauen Bogen sitzende Sohn Gottes zeigt, die Füße auf einem Bogen aus Wolken gestützt, die Wunden an seinen Händen und Füßen und an seiner Seite. Die Engel zu beiden Seiten halten die Leidenswerkzeuge. Der zu linken hält mit verhüllten Händen Lanze und Nägel und der zu Rechten Kreuz und Dornenkrone. Christus und die Engel füllen die obere Hälfte des Bildes. In der unteren Hälfte der Miniatur sehen wir wieder zwei Engel an den Seiten, die mit dem Blasen der Olifante die Toten aufwecken und rufen zum Jüngsten Gericht. Olifant ist ein Instrument byzantinischen Ursprungs und hat eine leicht gekrümmte Form und keine Fingerlöcher. Durch seinen kräftigen Ton war es geeignet, Signale über große Entfernungen hörbar zu machen. In der Mitte sind die Verstorbenen zu sehen, deren Leiber zum Teil noch in die Grabtücher gehüllt sind, erheben sich aus den bunten kastenförmigen Sarkophagen, deren Deckel sie hochheben. Das Bild ist in Gold und Blau gemalt.

Das Evangelium des 1. Adventssonntags breitet vor unseren Augen das Bild des Tages der Ankunft Christi am Ende der Zeiten aus. Die Perikope stellt ein Fragment der Rede Jesu über seine Wiederkunft dar und weist drei Teile auf. Im ersten Abschnitt erinnert Jesus an Noach und an die große Flut und sagt, wie sie die Menschen überraschte so wird auch der Moment der Ankunft des Menschensohnes eine Überraschung sein (vgl. Mt 24, 37-39). Im zweiten Teil spricht der Meister von zwei Männern, die auf einem Feld arbeiten, und von zwei Frauen, die mit dem Mahlen der Körne beschäftigt sind. Ein Mann oder eine Frau wird mitgenommen und die zweite Person jeweils zurückgelassen. Jesus ruft zu Wachsamkeit auf und schon wieder betont die Ungewissheit des Tages des Herrn (vgl. Mt 24, 40-42). Im dritten Abschnitt bedient sich Jesus des Gleichnisses vom wachsamen Hausherrn, der gerne wach bleiben würde um nicht zulassen, dass man in sein Haus einbricht. Er sagt das, um uns zur Bereitschaft aufzurufen und zu betonen, dass das Kommen des Menschensohnes unerwartet eintreten wird (vgl. Mt 24, 43-44). Gerade im Advent, der jetzt begonnen hat, spielen die zwei Haltungen: Wachsamkeit und Bereitschaft eine wichtige Rolle. Die Christen sollen wachen d. h. leben in Heiligkeit und mit Liebe den Brüdern dienen. Dies ist die Haltung der Bereitschaft auf die Wiederkunft Christi.

Jesus, wir warten auf Dich.
Jesus, du kommst immer wieder in Deinem Wort.
Jesus, du wirst kommen am Ende der Zeiten.

W pierwszą niedzielę nowego roku liturgicznego odczytywana jest w kościołach ewangelia o czujności i gotowości (Mt 24, 37-44). Ewangelia ta mówi o przybyciu Syna Człowieczego, a dokładniej o drugim przyjściu Jezusa Chrystusa, zwanym paruzją. Psalterium Ingeborgi (Chantilly, Musée Condé, Ms. 9), które powstało w północnej Francji ok. 1195 roku, proponuje obraz z powtórnym przyjściem Chrystusa. Psałterz ten obejmuje 200 kart i zawiera 150 psalmów, jak również inne teksty liturgiczne oraz kalendarz. Ozdobę księgi stanowi 27 stron z miniaturami, najczęściej po dwie sceny jedna nad drugą. Dwaj nieznani miniatorzy wykonali to dzieło. Ta swoistego rodzaju Biblia w obrazach została umieszczona po kalendarzu, a przed psałterzem. Wprowadzający cykl obrazów psałterza Ingeborgi obejmuje sceny ze Starego Testamentu, jedną miniaturę z Korzeniem Jessego, a więc z drzewem rodowym Chrystusa, jak również sceny z życia Zbawiciela, jeden obraz śmierci i ukoronowania Maryi oraz cztery sceny z Legendy Teofila. Rękopis ten został zamówiony dla Ingeborgi z Danii, żony Filipa II królowej Francji. Zamawiającymi to dzieło byli być może biskup Stefan z Tournai (1132-1203) albo Eleonora z Vermandois, hrabina Beaumont-sur-Oise (1152-1213). Jeśli Eleonora była zamawiającą, to psałterz ten mógł powstać w klasztorze cysterek Fervaques koło Saint-Quentin. Po śmierci Ingeborgi (1236) psałterz przeszedł w posiadanie rodziny królewskiej aż do XIV wieku. Był on m. in. własnością króla św. Ludwika IX i do 1418 r. znajdował się w zamku Vincennes. Potem ślad po nim zaginął. W XVII w. rękopis ten pojawił się w Anglii. Później należał on do zbioru hrabiego z Lignac, a w 1867 r. przekazany został księciu z Aumale i wreszcie w 1892 r. do muzeum w Chantilly.

Na fol. 29r miniatura przedstawia powtórne przybycie Chrystusa. Syn Boży siedzący na niebieskim łuku, opierający swoje stopy na łuku z chmur, ukazuje rany na rękach i nogach oraz boku. Aniołowie po obu stronach trzymają narzędzia męki. Ten po lewej stronie trzyma okrytymi rękami włócznię i gwoździe, a ten po prawej krzyż i koronę cierniową. Chrystus i aniołowie wypełniają górną połowę obrazu. W dolnej części miniatury widzimy znów dwóch aniołów po bokach, którzy dźwiękiem olifanów budzą umarłych i wzywają ich na Sąd Ostateczny. Olifant to instrument pochodzenia bizantyjskiego, mający lekko zakrzywioną formę i nie posiadający otworów na palce. Poprzez swój mocny dźwięk nadawał się do podawania sygnałów na dużych odległościach. W środku można zobaczyć umarłych, których ciała częściowo jeszcze są owinięte w płótna, wychodzących z kolorowych sarkofagów w kształcie skrzyń i podnoszących wieka. Obraz ten namalowany jest w kolorze złotym i niebieskim.

Ewangelia 1 Niedzieli Adwentu rozpościera przed naszymi oczami obraz dnia przyjścia Chrystusa na końcu czasów. Perykopa ta stanowi fragment mowy Jezusa o Jego powtórnym przyjściu i dzieli się na trzy części. W pierwszym fragmencie Jezus przypomina Noego i wielki potop i mówi, jak on zaskoczył ludzi, tak moment przybycia Syna Człowieczego będzie również zaskoczeniem (por. Mt 24, 37-39). W drugiej części Mistrz mówi o dwóch mężczyznach pracujących na polu i dwóch kobietach zajętych mieleniem ziaren. Jeden mężczyzna albo jedna kobieta będzie zabrana, a druga osoba pozostawiona. Jezus wzywa do czujności i znów podkreśla, że Dzień Pański nadejdzie nieoczekiwanie (por. Mt 24, 40-42). W trzecim fragmencie Jezus używa przypowieści o czujnym panu domu, który chętnie by czuwał, aby nie pozwolić włamać się do swego domu. Mówi nam o tym, aby wezwać nas do gotowości i podkreślić to, że przyjście Syna Człowieczego nadejdzie niespodziewanie (por. Mt 24, 43-44). Akurat w Adwencie, który się teraz zaczął, te dwie postawy czujności i gotowości odgrywają ważną rolę. Chrześcijanie powinni czuwać, czyli żyć w świętości i z miłością służyć braciom. Jest to postawa gotowości na powtórne przyjście Chrystusa.

Jezu, czekamy na Ciebie.
Jezu, Ty przychodzisz stale w swoim Słowie.
Jezu, Ty przyjdziesz na końcu czasów.